Στη διάρκεια των τριών εβδομάδων των Αποκριών το κυρίαρχο έθιμο είναι αυτό της μεταμφίεσης. Ο εορτασμός τους συνδέεται με αρκετές ακόμα δοξασίες. Οι εορταστικές εκδηλώσεις είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη ζωή και το θάνατο, τη χαρά και τη λύπη. Άλλωστε όπως λέει στο news.gr, η Δρ. λαογραφίας, Αικατερίνη Καμηλάκη*, τις ημέρες αυτές, οι ψυχές ανεβαίνουν στον επάνω κόσμο και η παρουσία τους αποτελεί απειλή για τους ζωντανούς. Για να τους καλοπιάσουν λοιπόν, στην πρώτη κιόλας μπουκιά, λένε "θεός σ' χωρέστον".
Οι ρίζες των Αποκριών βρίσκονται στα πανάρχαια θρησκευτικά δρώμενα. Μάλιστα οι διάφορες εκδηλώσεις έκαναν για πρώτη φορά την εμφάνισή τους στη θρησκεία των Βαβυλωνίων, των Ελλήνων, των Ρωμαίων, αλλά και σε άλλους λαούς λιγότερο πολιτισμένους.
Οι μασκαράδες φορούν μάσκες και μεταμφιέζονται σε δύσμορφα πλάσματα. Τα τραγούδια και οι αισχρολογίες δίνουν και παίρνουν με τη συνοδεία άφθονου κρασιού και κεφιού.
Με τη βοήθεια της κυρίας Καμηλάκη, θα επιχειρήσουμε να σας δώσουμε μία εικόνα για τα έθιμα των Αποκριών:
Κυρία Καμηλάκη υπάρχουν συγκεκριμένες ονομασίες για κάθε εβδομάδα των Αποκριών, και αν ναι πώς αποκαλείται η καθεμία και γιατί;
Η παροιμία «ο Φλεβάρης και κουτσός μπαίνει στο χορό», δηλώνει ότι οι αποκριάτικες εκδηλώσεις αρχίζουν τον Φεβρουάριο. Η πρώτη εβδομάδα της Από-κριάς, είναι η γνωστή ως Προφωνή ή Απολυτή, επειδή πιστεύουν ότι οι ψυχές των πεθαμένων ελευθερώνονται και κυκλοφορούν, «απολυούνται» στο επάνω κόσμο. Η παρουσία των ψυχών πάνω στη γη αποτελεί κίνδυνο για τους ζωντανούς, που πρέπει να τις καλοπιάσουν. Με την πρώτη, λοιπόν, μπουκιά λένε «θεός σ’ χωρέστον» .
Τα Σάββατα της Αποκριάς, αλλά και της Σαρακοστής που θα ακολουθήσουν είναι Ψυχοσάββατα. Μοιράζονται φαγητά, κόλλυβα, και ο κόσμος επισκέπτεται τους νεκρούς του στα νεκροταφεία.
Ποια είναι η σχέση των εθίμων με τη γέννηση ή το θάνατο, τη γη και τον κάτω κόσμο;
Στο καίριο ερώτημα πώς συμβιβάζονται οι γιορτές και τα ξεφαντώματα των ζωντανών με τη λατρεία των νεκρών απαντά η ίδια η πραγματικότητα της ζωής με την διαρκή εναλλαγή ευτυχών και δυσάρεστων συμβάντων, η φύση με την αέναη ανανέωση και τη φθορά στον κύκλο του χρόνου. Έτσι ο θάνατος ως φυσικό επακόλουθο της ζωής γίνεται αποδεκτός στον αγροτικό χώρο πιο φυσικά, όπως και η εναλλαγή χαράς και λύπης.
Σ’ αυτή την διαδοχή προκειμένου η ζωή και η ευτυχία να έχουν το μεγαλύτερο μερίδιο για τους ζωντανούς είναι απαραίτητη η συνδρομή και άλλων δυνάμεων. Έτσι σε όλες τις κοινωνίες και εποχές η προσπάθεια των ανθρώπων να εξευμενίσουν τις δυνάμεις εκείνες της φύσης που δεν μπορούν να ελέγξουν καθώς και τις ψυχές των νεκρών, έχουν οδηγήσει σε μια σειρά λατρευτικών εκδηλώσεων προς αυτούς με σκοπό την εξασφάλιση της συμβολής τους στη συνέχιση της ζωής και την ευφορία της γης. Τα Ανθεστήρια των Αθηναίων (γιορτή των λουλουδιών και των νεκρών) και τα Λεμούρια ή Ροσάλια -Ρουσάλια των Ρωμαίων και των Βυζαντινών είναι γιορτές αφιερωμένες στους νεκρούς με σκοπό την ευετηρία (εύφορη χρονιά) και τη γονιμότητα της γης. Όλοι οι λαοί τιμούν τους νεκρούς, με τελετές, δείπνα επιμνημόσυνα (μακαριές), προσφορές καρπών κ.ά.
Διαμορφώνεται, λοιπόν, ένα σύνολο εθιμικών εκδηλώσεων και πράξεων στον κύκλο του χρόνου, με παγανιστικό (ειδωλολατρικό) και χριστιανικό περιεχόμενο, που διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή και από τη μία πληθυσμιακή ομάδα στην άλλη. Διαφέρουν επίσης και από εποχή σε εποχή. Πρόκειται για τα πολύ ενδιαφέροντα έθιμα του λατρευτικού κύκλου, πανάρχαιες αναπαραστάσεις της ζωής και του θανάτου μέσα από τα μαγικοθρησκευτικά δρώμενα του εθιμικού κύκλου. Παγανιστικά έθιμα της αποκριάς και της άνοιξης.
Ποιες περιοχές φημίζονται για τον εορτασμό του καρναβαλιού και ποιες μορφές εορτασμού είναι οι πιο χαρακτηριστικές;
Από τις σπουδαιότερες και περισσότερο ανθεκτικές στο χρόνο εκδηλώσεις της αποκριάς είναι οι μεταμφιέσεις σε ολόκληρη την Ελλάδα αλλά και την Ευρώπη: κουδουνάτοι, γενίτσαροι, κουκούγεροι, καμουζέλες, μούσκαροι, μασκαράδες, καρνάβαλοι (maschera, carnevale).
Σε ορισμένες περιοχές τα μαγικοθρησκευτικά δρώμενα αντικατέστησαν θεατρικές παραστάσεις, όπως συνέβη με τις “Ομιλίες» στα Επτάνησα, αλλά και την καμήλα, το γαϊτανάκι, το αλογάκι, τα ρόπαλα, τον Πανάρατο στην Κεντρική και Δυτική Ελλάδα κ.ά., που αποτελούν παραδοσιακές αποκριάτικες εκδηλώσεις σε πολλές νησιωτικές και αστικές περιοχές.
Από πού πηγάζει το έθιμο της μεταμφίεσης αλλά και ο εορτασμός των Αποκριών;
Τα δρώμενα και οι μεταμφιέσεις της αποκριάς στον αγροτικό και τον αστικό χώρο παρουσιάζουν ουσιαστικές διαφορές. Τα αγροτικά δρώμενα αποτελούσαν μαγικές, τουλάχιστον στην αρχική τους μορφή, πράξεις και ενέργειες. Στόχος τους ήταν να υποβοηθήσουν τη φύση να βλαστήσει. Προκειται για την ανάσταση της ζωής, η οποία παλεύει να νικήσει το θάνατο. Και τον νικά. Για αυτό και ο εικονικός γάμος στις λεπτομέρειές του είναι η τελετουργία της αναπαραγωγής. Επεισόδια που οδηγούν στο θάνατο τους νεόνυμφους (ντουφεκιές, παραβίαση κοινωνικών κανόνων κλπ.), ξεπερνιούνται με την ανάστασή τους με μαγικό επίσης τρόπο. Το θαύμα της ζωής.
Όλα γίνονται με σοβαρότητα. Είναι τελετουργίες επαναλαμβανόμενες με σεβασμό. Επαναλαμβάνονται κάθε χρόνο ομαδικά και συμμετοχικά και αποβλέπουν στην επιτυχία της σποράς και στην καλή σοδειά.
Έτσι, για παράδειγμα, στο δρώμενο του Καλόγερου – δρώμενο της Θράκης την Τυρινή Αποκριά - οι δύο καλόγεροι (εκλέγονται από τους εγγάμους κάθε τέσσερα χρόνια). Τα υπόλοιπα πρόσωπα είναι η μπάμπω με το εφταμηνίτικο παιδί της, δυό κορίτσια ή νύφες (άγαμοι νέοι), δύο κατσίβελοι και δύο χωροφύλακες. Οι καλόγεροι είναι μεταμφιεσμένοι με δέρματα ζώων, προσωπίδες από δέρματα, κουδούνια, δοξάρι. Οι κατσίβελοι κατασκευάζουν υνί (το σιδερένιο άκρο του αρότρου).
Η εικονική άροση με ανθρώπους στο ζυγό είναι συνηθισμένο δρώμενο, που υποδηλώνει την γονιμοποίηση της τροφοδότρας γης για την καλή σοδειά. Ο θάνατος του καλόγερου και η ανάστασή του υποδηλώνουν την ανάσταση της φύσης, την άνοιξη που έρχεται. Ο δαίμονας της φύσης πεθαίνει νέος και ανασταίνεται.
Το τελευταίο μέρος είναι σοβαρή εικονική άροση - όργωμα μπροστά στην εκκλησία με καινούργιο αλέτρι και ζυγό καθώς και εικονική σπορά, που μας μεταφέρει ακόμη και σε προδιονυσιακές τελετές, στα κατ’ αγρούς Διονύσια, τους Χόας και τα Λήναια. Ανάλογα γονιμικά δρώμενα με μια χρονική διασπορά την άνοιξη συνέβαιναν παλιότερα και σε άλλες περιοχές: Ο Ζαφείρης στην Ήπειρο, Οι Μάηδες στο Πήλιο, ο Μπέης, ο Κιοπέκμπεης, οι Πιττεράδες, η Κορέλλα στη Σκύρο.
Βεβαίως, όσον αφορά τα αποκριάτικα μαγικοθρησκευτικά δρώμενα και τις μαντικές τελετουργίες έχουν χάσει την αρχική τους σημασία και όπου γίνονται ή αναβιώνουν έχουν καθαρά διασκεδαστικό χαρακτήρα. Ο γονιμικός και ευετηρικός στόχος που αποτελούσε για τους αγροτικούς πληθυσμούς του παρελθόντος τον κύριο λόγο των μαγικοθρησκευτικών δρωμένων έχει παραχωρήσει τη θέση του στην κοινωνική σάτιρα και το ξεφάντωμα, κύρια χαρακτηριστικά του σύγχρονου αστικού πλέον καρναβαλιού. Σε πολλά νησιά η μορφή του σατιρικού θεατρικού δρωμένου ήταν συνηθισμένη ήδη από τον 19ο αιώνα.
Στην Κρήτη, για παράδειγμα, κατά τις δύο Κυριακές των Απόκρεω οργάνωναν γιορτές Καρναβαλιού. Μασκαρεύονταν με μάσκες που έφερναν από την Αθήνα και τις διατηρούσαν στα γραφεία των δήμων. Οι μαρτυρίες αναφέρουν ότι μετά το 1912 εξαφανίστηκαν και δεν ξαναγοράστηκαν. Δυο από τις μάσκες αυτές παρίσταναν το αντρόγυνο. Ντύνονταν με δέρμα τράγου, ή προβάτου, λέρια (κουδούνια). «Λερά» λέγονταν ο προστάτης του αντρογύνου και με ένα ρόπαλο στο χέρι ήταν το φόβητρο των παιδιών. Πλήθος νέων μεταμφιεσμένων συμπλήρωναν την ακολουθία. Οι πληροφορίες οδηγούν στις βάσιμες υποθέσεις ότι και στην Κρήτη είχαμε ανάλογα με εκείνα του Βορείου ελληνικού χώρου μαγικοθρησκευτικά αποκριάτικα έθιμα που έχουν εκλείψει εδώ και πολλές δεκαετίες ή και αιώνες.
Την Καθαρή Δευτέρα συγκεντρώνονταν σε κλειστό ή ανοικτό χώρο και άνοιγαν τη Σαρακοστή με γλέντια και τραγούδια (Απόστ. Παναγιωτάκη, Η ζωή του χωριού μου, Τα Ρούστικα. Αθήναι 1972, σ. 88-89). Έτσι με την Αποκριά ανοίγει ο κύκλος της άνοιξης κι της ανάστασης της φύσης αλλά και της ζωής με τον διπλό συμβολισμό του Πάσχα.
Χάσκα: Το δέσιμο του αυγού με το νήμα
Η μητέρα παίρνει ένα αβγό βρασμένο σφιχτό, το καθαρίζει και το δένει με ένα νήμα. Το νήμα αυτό το στερεώνει στην άκρη ενός ξύλου μήκους περίπου ενός μέτρου . Μόλις τελειώσει το τραπέζι της Τυρινής παίρνει το ξύλο με το αιωρούμενο αβγό και το περιφέρει μπροστά στο στόμα όλων ως εκκρεμές και όποιος το πιάσει είναι ο νικητής. Εύχονται «με αβγό το κλείνω, με αβγό να το ανοίξω», εννοείται το Πάσχα με το κόκκινο αβγό. Αλλού, αντί για αβγό χρησιμοποιούν χαλβά.
Σαρακοστή (Τεσσαρακοστή) και η νηστεία
Τα έθιμα της Σαρακοστής, επειδή συνδέονται εν πολλοίς με τη θρησκευτική συμπεριφορά του λαού και τη λατρεία των νεκρών του, τηρούνται περισσότερο από άλλα. Η τήρησή τους δεν έχει σχέση τόσο με τις κοινωνικές τάξεις όσο με τις ηλικίες. Οι μεγαλύτεροι στην ηλικία νηστεύουν, μετέχουν στη λατρεία των ψυχών (ψυχοσάββατα, μνημόσυνα) και παρακολουθούν τις ακολουθίες των χαιρετισμών. Όσον αφορά τα μαγικοθρησκευτικά δρώμενα και τις μαντικές τελετουργίες έχουν χάσει την αρχική τους σημασία και όπου γίνονται ή αναβιώνουν έχουν καθαρά διασκεδαστικό χαρακτήρα. Ο γονιμικός και ευετηρικός στόχος που αποτελούσε για τους αγροτικούς πληθυσμούς του παρελθόντος τον κύριο λόγο των μαγικο-θρησκευτικών δρωμένων την Καθαρά Δευτέρα έχει παραχωρήσει τη θέση του στην κοινωνική σάτιρα και την ευωχία.
Γιατί συνηθίζεται να καταλανώνουμε συγκεκριμένα φαγητά ειδικά το τριήμερο της Καθαράς Δευτέρας, όπως λαγάνα, ταραμά, ψαρικά ή να τηρούμε τη νηστεία;
Η νηστεία είναι το κύριο χαρακτηριστικό της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Την πρώτη ημέρα, δηλαδή την Καθαρή Δευτέρα δεν καταναλώνονται τα υπόλοιπα της Τυρινής. Καθαρίζονται «ακόμη και τα πιατικά» και τα υπόλοιπα φαγητά δίνονταν παλιότερα σε όσους δεν νήστευαν, όπως ήταν οι γύφτοι. Η αλλαγή τονίζεται και με την έξοδο στη φύση, όπου καταναλώνονται νηστίσιμα φαγητά και ψωμί άζυμο (λαγάνα), χωρίς δηλαδή προζύμι. Στον Τίρναβο της Θεσσαλίας την Καθαρά Δευτέρα μαγειρεύουν το μπουρανί (χορτόσουπα αλάδωτη από σπανάκι, ρύζι και λίγο ξίδι), ενώ τραγουδούν άσεμνα αποκριάτικα τραγούδια. Τέτοιες εκδηλώσεις αποτελούν μάλλον προσπάθεια προέκτασης της αποκριάς και δεν θυμίζουν την αυστηρή Σαρακοστή που αρχίζει. Βεβαίως στις αγροτικές παραδοσιακές κοινωνίες αλλά και στα αστικά κέντρα, πριν από μερικές δεκαετίες ακόμη, δεν καταναλώνονταν οι σημερινές νηστίσιμες λιχουδιές. Κρεμμύδια φρέσκα, ραπανάκια, ταραμάς, χαλβάς και θαλασσινά, βρασμένα και αλατισμένα μόνο όσπρια (χωρίς λάδι) ήταν τα εδέσματα της Σαρακοστής. Έτσι αποκτούν νόημα όσα σκωπτικά λέγονταν, όταν αποχαιρετούσαν τον καρνάβαλο:
«Εμείς ετούτον κλαίομεν, εμάς ποιός θα μας κλάψει, όπου το σκορδοκρέμμυδο τ’ άντερα θα μας κάψει» (Κρήτη)
Κι ακόμη:
Ο Λαζανάς ψυχομαχεί κι ο Μακαρούνης κλαίει κι ο Κρόμμυδος σουσουραδεί απάνω στο τραπέζι. (Ο Λαζανάς προέρχεται από το ζυμαρικό λαζάνι. Ομοίως ο Μακαρούνης από το μακαρόνι).
Η αποχή, λοιπόν από το κρέας, τα γαλακτοκομικά, τα αβγά θα διατηρηθεί μέχρι το Πάσχα με κατάλυση ψαριών μόνο του Ευαγγελισμού (25 Μαρτίου) και την Κυριακή των Βαΐων.
Η περίοδος της Σαρακοστής έχει άμεση σχέση με την αναγέννηση της ζωής και της φύσης, και συνδέεται με μια σειρά από μαγικοθρησκευτικά έθιμα που αποβλέπουν στην αποτροπή του κακού και στην εξασφάλιση της γονιμότητας και της καλοχρονιάς. Έτσι, οι χωρικοί της Λέσβου κάνουν κομπολόι με τα κόλλυβα των αγίων Θεοδώρων (τα περνούν σε μια κλωστή με το βελόνι) και τα δένουν στα κλωνάρια.
*Η Δρ Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη είναι τέως διευθύντρια, επιστημονική συνεργάτις του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας
