Τον Οκτώβριο του 1916 ο 38χρονος τότε Ζοζέφ Πιγκασού ξεμπαρκάρει στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης και κατευθύνεται στο γαλλικό στρατιωτικό νοσοκομείο, Hopital Temporaire N. 4 στην οδό Γραβιάς. Μαζί του, εκτός από την ιατρική του τσάντα, έχει και τη φωτογραφική του μηχανή.
Της Σοφίας Χριστοφορίδου
Μέχρι τον Αύγουστο του 1917 θα περιθάλψει εκατοντάδες ασθενείς από τα μέτωπα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και θα διασώσει εικόνες ενός κόσμου που πολύ σύντομα θα άλλαζε για πάντα. Λίγο αργότερα ο πόλεμος θα τελείωνε, η μεγάλη πυρκαγιά θα κατέστρεφε τη μισή Θεσσαλονίκη, oι πρόσφυγες της μικρασιατικής καταστροφής και η ανταλλαγή των πληθυσμών, η κατοχή, ο εκτοπισμός και η εξολόθρευση των εβραίων, θα άλλαζαν τη φυσιογνωμία της πόλης για πάντα.
Τίποτα από όλα αυτά δεν είχε συμβεί μέχρι τότε, κι όμως είχαν συμβεί τόσα πολλά. Η Θεσσαλονίκη μόλις που είχε συμπληρώσει τέσσερα χρόνια υπό ελληνική διοίκηση και η Ελλάδα ζούσε στο πετσί της τον εθνικό διχασμό. Στο πολυφυλετικό χαρμάνι του ντόπιου πληθυσμού της πόλης είχε προστεθεί και η πολυεθνική Στρατιά της Ανατολής. Μέρος αυτής ήταν και ο Ζοζέφ Πιγκασού. Όταν δεν δούλευε στο νοσοκομείο, περιπλανιόταν στους δρόμους της πόλης και φωτογράφιζε.
Το τζαμί του Πίντι Χασάν (του «φιλάργυρου») βρισκόταν στη γωνία της Κασσάνδρου με την Αγ. Σοφίας. Ο χαρακτηριστικός κοντός μιναρές του διακρίνεται –έστω με δυσκολία– σε αρκετές πανοραμικές φωτογραφίες της πόλης. Ο Πιγκασού μας έδωσε ίσως την μόνη κοντινή φωτογραφία του. Και, μαζί του, μια εξαιρετική εικόνα του δρόμου. Ο μιναρές πίσω είναι του Αλατζά Ιμαρέτ.
Η μαρμάρινη αποβάθρα στην προκυμαία, στο ύψος της οδού Βενιζέλου, με τα δυο χαρακτηριστικά κιόσκια της.
Από το φωτογραφικό φιλμ στο blog και το facebook
Αυτός ο θησαυρός έμεινε “θαμμένος” ακόμα και μετά το θάνατο του Πιγκασού, το 1961. Πολύ αργότερα, ο εγγονός του Μπερνάρ Μορίς θα ανακάλυπτε την κληρονομιά του παππού, σε ένα συρτάρι όπου κρατούσε φιλμ και φωτογραφικές πλάκες. “Ο παππούς μου πάντα ήθελε να γίνει ζωγράφος, αλλά οι γονείς του τον είχαν αποθαρρύνει και έτσι έγινε γιατρός. Στην οικογένεια ήταν γνωστό ότι πολύ παλιά είχε ασχοληθεί με τη φωτογραφία αλλά ξέραμε κυρίως τους πίνακές του, ακουαρέλες και λάδια” λέει ο κ. Μπερνάρ Μορίς. Για να τιμήσει τη μνήμη του παππού του δημιούργησε ένα blog, με παλιές φωτογραφίες και πίνακες, το οποίο εντόπισε ένας από τους ρέκτες του είδους και αναδημοσίευσε το link στο γκρουπ “Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης”. “Το ενδιαφέρον της ομάδας με έκανε να συνειδητοποιήσω πόσο σημαντικές ήταν αυτές οι φωτογραφίες” λέει o κ. Μορίς. Έτσι άρχισε να εκτυπώνει και να ψηφιοποιεί τις φωτογραφίες, που με την βοήθεια των μελών της ομάδας ταυτοποιήθηκαν με σημεία της πόλης. Τελικά αποδείχθηκε τα φιλμ περιείχαν 200 φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης, υψηλής ευκρίνειας και καλλιτεχνικής αξίας.
H δημόσια κρήνη έξω από το τζαμί Ικί Σεριφέ (την εκκλησία Ταξιαρχών) από την πλευρά της οδού Μουσών.
Μέρος της κοινωνικής ιστορίας της πόλης
Η αξία των φωτογραφιών είναι ανεκτίμητη. Πολλές από αυτές είναι από μέρη για τα οποία δεν υπάρχουν άλλα φωτογραφικά τεκμήρια. Για παράδειγμα από το Πιντι Χασάν τζαμι (Κασσάνδρου με Αγίας Σοφίας) ή το Αχμέτ Σουμπασί τζαμί (Αθηνας και Κλεισθένους) δεν έχουμε καμία άλλη κοντινή φωτογραφία, κάποια χαλάσματα που βλέπουμε στα βόρεια του Προφήτη Ηλία, δρόμοι που δεν υπάρχουν πια εξαιτίας του νέου σχεδίου πόλεως και τους ξέρουμε μόνο μέσω παλιών χαρτών της οθωμανικης Θεσσαλονίκης όπως η οδός Ειδώλων και η οδός Ξάνθης (ακριβώς πάνω από την Εγνατία, μεταξή Βενιζέλου και Μπέη Χαμάμ). Αυτές είναι οι μόνες φωτογραφίες από δρόμους, που δεν υπάρχουν πια. Ο Πιγκασου φωτογράφιζε κυρίως απλές, καθημερινές σκηνές και όχι τα μνημεία και τα εντυπωσιακά κτήρια που τραβουσαν την προσοχή των σύγχρονών του. Ακόμα και όταν φωτογράφιζε μνημεία οι άνθρωποι ήταν σε πρώτο πλάνο.“Αυτές οι φωτογραφίες είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς και της κοινωνικής ιστορίας κοινωνικής της πόλης”. λέει ο κ. Ίαν Κιχόου, εκ των διαχειριστών της ομάδας στο Facebook.
Η Αγίας Σοφίας με τον φωτογράφο να στέκεται σχεδόν στη γωνία της με την οδό Βλαχάβα. Μαγαζάτορες και περαστικοί, στο βάθος, ο μιναρές του Πίντι Χασάν. Aρόδο, πλοία του συμμαχικού στόλου.
Πλανόδιος πωλητής λαδιού σε κάποιον άγνωστο δρόμο.
Με τη στοργική ματιά του γιατρού
“Ένα ακόμη από τα αριστουργήματα αυτού του χαρισματικού επισκέπτη που κατορθώνει να συλλάβει όσο σχεδόν κανείς άλλος μια ζωντανή, κινούμενη, καθημερινή πόλη. Χωρίς να κυνηγάει τον εντυπωσιασμό, το παράδοξο της Ανατολής και την εξωτική ατμόσφαιρα, προσφέρει όχι απλώς την όμορφη εικόνα μιας χαμένης εποχής αλλά τη σπάνια αίσθηση ότι μπορεί κανείς, έστω για μια στιγμή να περπατήσει ανάμεσά σε αυτούς τους ανθρώπους” σχολιάζει ο κ. Αθανάσιος Νικόπουλος, ο οποίος είναι επίσης μέλος στην ομάδα διαχειριστών του γκρουπ. “Οι φωτογραφίες του Pigassou αποτυπώνουν την ανθρωπογεωγραφία και το τοπίο με αυθεντικότητα και ειλικρίνεια που καθηλώνουν” συμπληρώνει η κ. Γιώτα Ησαϊάδου, επίσης μέλος της ομάδας. “Ο φωτογράφος δεν ενδιαφέρεται να κάνει δηλώσεις ιστορίας ή να εκθειάσει αυτό που πιστεύει ότι είναι η πόλη προς χάριν κάποιας ιδεολογοποίησης. Κι ενώ για κάποιον από τη Δύση η πολιτιστική διαφοροποίηση στη Θεσσαλονίκη θα ήταν μια προφανής επιλογή για φωτογραφίες, εκείνος διαλέγει την στοργική παρατηρητικότητα του γιατρού που έχει τους πραγματικούς ανθρώπους για αντικείμενό του και ανοιγοκλείνει αναλόγως το διάφραγμά του”
Κάτω από τις φωτογραφίες που έχουν αναρτηθεί στην ομάδα “Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης” οι χρήστες του Facebook γράφουν μελαγχολικά σχόλια συγκρίνοντας το τότε με το τώρα. “Βλέποντάς τις φωτογραφίες του Πιγκασού νιώθεις ότι διαπράξαμε ένα έγκλημα. Η μεγάλη φωτιά του 1917 κατέστρεψε μεγάλο μέρος της πόλης, αλλά στη συνέχεια καταστρέψαμε και το υπόλοιπο, και συνεχίζουμε”.
Πανόραμα της πόλης από την οδό Μπουμπουλίνας λίγο πριν τη συμβολή της με την Επιμενίδου. Πρώτος, διακρίνεται ο μιναρές του Αλατζά Ιμαρέτ – ο «πολύχρωμος» μιναρές. Στο βάθος, τα συμμαχικά πλοία.
Έχοντας παππού καπετάνιο, ο Πιγκασού είχε μεγάλη αδυναμία στη θάλασσα, για αυτό και έβγαλε πολλές φωτογραφίες με καϊκια, μεγάλα ιστιοφόρα, αλλά και μικρές ψαρόβαρκες. Απαθανάτισε επίσης σπάνιες σκηνές γύρω απ’ όλη τη διαδικασία του ψαρέματος. Εδώ, γυναίκες και παιδιά, μαζεύουν δολώματα.
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Επιλογές, τεύχος Ιουνίου 2015.
Ευχαριστούμε τον κ. Bernard Maurice για την παραχώρηση των φωτογραφιών επί των οποίων διατηρεί τα πλήρη πνευματικά δικαιώματα και την ομάδα Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης για τον σχολιασμό τους. Η πλήρης συλλογή φωτογραφιών βρίσκεται στο μπλογκ http://joseph-pigassou.blog4ever.com/
Η ομάδα “Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης” προετοιμάζει μια έκθεση με τις φωτογραφίες της συλλογής Πιγκασσού την ερχόμενη άνοιξη. Πληροφορίες στοwww.facebook.com/groups/oldthessaloniki
Το έργο με τίτλο Ο ολοκαίνουριος παλιός κόσμος του Ζοζέφ Πιγκασού από τον δημιουργόΣοφία Χριστοφορίδου διατίθεται με την άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση 4.0 Διεθνές .
Πηγή: sofistories.wordpress.com
