Μια ιστορική αναδρομή από την εποχή της Οικογένειας των Πτολεμαίων ως την εποχή της Οικογένειας ... Παπανδρέου
Αθανάσιος Τσίγκας
aegeantimes.gr
Που βρίσκεται η αλήθεια ανάμεσα σε όλο αυτό τον εθνικιστικό παροξυσμό που ζούμε χρόνια τώρα; Οι Σκοπιανοί απαιτούν το όνομα Μακεδονία και προς το παρόν δείχνουν να κερδίζουν, αλλά ποιές είναι οι αιτίες αυτού του προβλήματος;
Σίγουρα όχι από την εποχή του Τίτο αλλά από πολύ παλιότερα, τις εποχές εκείνες που η Μακεδονία ήταν το μήλον της έριδος ανάμεσα στα έθνη στους Βαλκανικούς πολέμους (εξάλλου οι Βαλκανικοί πόλεμοι γίνανε στο όνομα της Μακεδονίας).
Το παρόν κείμενο θα προσπαθήσει να εκθέσει στα πλαίσια των δυνατοτήτων μας, τις απαρχές του προβλήματος, εντελώς άγνωστες πτυχές και τις πολύ περιπλεγμένες καταστάσεις της Βαλκανικής που έφεραν το Μακεδονικό Ζήτημα στην τωρινή μορφή του.
Από πόσο παλιά χρονολογείται το ζήτημα του Μακεδονικού;
Η απαρχή των προβλημάτων αρχίζει με την κατάρρευση των Πτολεμαϊκών βασιλείων, την υπαγωγή τους στο ρωμαϊκό καθεστώς κι έπειτα στο βυζαντινό θρόνο ο οποίος λόγω γραφειοκρατικής και διοικητικής επιπολαιότητας, βαφτίζει Μακεδονία ακόμη και τη Θράκη.
Το πρόβλημα οριστικοποιείται στις βάσεις του με την επιδρομή των Σλάβων κατά τον 6ο-7ο αιώνα μ.χ. όπου ο ντόπιος πληθυσμός αποσταθεροποιείται.
Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες, μη δυνάμενοι να αποκρούσουν με επιτυχία τις συνεχείς καταβάσεις των Σλάβων, τους παραχωρούν προνομιακά δικαιώματα για ειρηνική διαμονή στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας περιορίζοντας έτσι τις επιθετικές τους ορέξεις.
Ταυτόχρονα όμως, οι επιδρομές των Γότθων, αρκετές από τις οποίες, όπως του Αλάριχου, ήταν κάτω από τις «εντολές» βυζαντινών αυτοκρατόρων με αποτέλεσμα νέες αποσταθεροποιήσεις της περιοχής να συσκοτίζουν πλέον την πληθυσμιακή κατανομή της περιοχής.
Πόσο ευρύτερη γεωγραφικά είναι η Μακεδονία;
Πολύ δύσκολο να απαντηθεί το ερώτημα αυτό με ακριβή ιστορικά κριτήρια. Άλλα ήταν τα όρια της επί Φιλίππου Βʼ, άλλα επί Μεγάλου Αλεξάνδρου, άλλα επί Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, άλλα επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και άλλα πριν τη λήξη των Βαλκανικών πολέμων. Άρα εδώ αυτό που πρέπει να αναζητηθεί είναι για το ποια Μακεδονία μιλάμε αναλόγως την ιστορική εποχή που επικαλούμαστε. Αλλά κι έτσι, τα γεωγραφικά τεκμήρια για κάθε εποχή είναι συχνά δυσδιάκριτα λόγω του προσωρινού χαρακτήρα των συνόρων, ειδικά στην περίπτωση της ευμετάβλητης Μακεδονίας.
Αν ιστορικά και γεωγραφικά είναι δύσκολο να οριστεί η Μακεδονία, πολιτισμικά τι γίνεται;
Αυτό είναι το ισχυρότερο όπλο της ελληνικής πλευράς. Η Μακεδονία είναι έννοια είδους διότι καλύπτεται κάτω από τον όρο Έλλην που είναι γένος (σύμφωνα με την αριστοτελική διάκριση)
Εδώ λοιπόν δεν μπορεί να αμφιβάλλει κανείς πως οι Μακεδόνες ήταν Έλληνες. Η Μακεδονία όμως ως γεωγραφικός προσδιορισμός; Στην ουσία, αυτός είναι ο σύγχρονος προβληματισμός διότι πρέπει να ξεκαθαριστεί κάτω από ποια ιστορικά δεδομένα θα μπορούσε να επιλυθεί γεωγραφικά ο όρος Μακεδονία.
Ποιοι πρωτοχρησιμοποίησαν από «καπηλεία» τον όρο Μακεδονία για τη σημερινή ευρύτερη περιοχή πλην της ελληνικής;
Σίγουρα όχι ο Τίτο όπως είναι εσφαλμένα διαδεδομένο για τους δικούς μας μικροπολιτικούς λόγους παραπληροφόρησης. Μέχρι τους Βαλκανικούς πολέμους, δεν νοούνταν ελληνική, σέρβικη ή βουλγάρικη Μακεδονία. Οι Ρωμαίοι, οι Βυζαντινοί και οι Οθωμανοί όριζαν ενιαία την ευρύτερη περιοχή ως Μακεδονία λόγω διοικητικής κατανομής κι όχι από εθνολογική διαφοροποίηση. Δηλαδή, γι αυτούς δεν νοείται εθνότητα μέσα σε αυτοκρατορία αλλά μόνο διοικητικές περιφέρειες εντός αυτής.
Το σύγχρονο πρόβλημα ουσιαστικά ξεκινάει από τη λήξη των Βαλκανικών Πολέμων το 1913 με τη δημιουργία ανεξάρτητων κρατών από τα απομεινάρια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το 1913 βρέθηκαν οι βαλκανικές εθνότητες, από την οθωμανική διοικητική διαίρεση της περιοχής να οικειοποιείται η καθεμιά την περιοχή της ως εθνικός προσδιορισμός.
Έτσι έχουμε Μακεδονία των Σκοπίων (που στην ουσία ήταν σέρβικο έδαφος), Μακεδονία του Πιρίν (Βουλγαρία) και την ελληνική Μακεδονία. Το κομμάτι της Μακεδονίας που πέρασε στους Σέρβους το 1913 είχε την ονομασία Άνω Μακεδονία και οι Έλληνες πολιτικοί δεν διαμαρτυρήθηκαν διότι απλούστατα στη σέρβικη πλευρά ζούσαν χιλιάδες Έλληνες κι αυτό γεννούσε ελπίδες για μια μελλοντική προσάρτηση της περιοχής στην Ελλάδα διαμέσου του αλυτρωτισμού.
Είναι ακριβώς το ευθέως ανάλογο της Βορείας Ηπείρου στην Αλβανία. Όμως, τελικά αποφασίστηκε διαφορετικά, έγινε ανταλλαγή των πληθυσμών που όμως δεν έφερε και αλλαγή της ονομασίας.
Όμως, μεγάλο μερίδιο της ευθύνης έχουν οι Βούλγαροι με τη δημιουργία, το 1877, της βουλγαρικής ηγεμονίας από το Δούναβη έως το Αιγαίο. Ο εκβουλγαρισμός των σλαβόφωνων δημιουργεί έντονες τριβές με τους Σέρβους και αργότερα το 1885, καταδιώκουν τον ελληνικό πληθυσμό κι επινοούν τον όρο Μακεδονία του Πιρίν έπειτα από τον χαμένο ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897.
Τελικά, ποιος είναι ο μεγαλύτερος παράγοντας αποσταθεροποίησης στην περίπτωση της Μακεδονίας;
Οι Σκοπιανοί (Σέρβοι), οι Αλβανοί, οι Βούλγαροι ή οι Τούρκοι;
Σε αντίθεση με τα όσα προσάπτει η επικαιρότητα, οι Βούλγαροι είναι ο φάντης μπαστούνι στην μακεδονική ιστορία. Στις αρχές του 20ου αιώνα, η εκκλησιαστική Εξαρχία της Βουλγαρίας που είχε το πάνω χέρι στην πολιτική σκηνή μαζί με το φιλοβασιλικό κομιτάτο, επινοούν ένα εξαιρετικά ιδιοφυές σχέδιο για να υφαρπάξουν την Μακεδονία. (σ.σ. Το κομιτάτο, είναι ένας πολιτικός σχηματισμός τεκτονικού χαρακτήρα, όπως η δική μας Φιλική Εταιρεία). Λόγω της επικείμενης κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Βουλγαρία προσπαθεί να δημιουργήσει ένα κράτος με πρόσβαση στο Αιγαίο και εκπονεί το σχέδιο που θα επικαλείται την θρησκευτική ομοδοξία των ελλήνων και των βουλγάρων ενάντια στον μουσουλμανισμό με την αμέριστη βοήθεια της επίσης ομόδοξης τσαρικής Ρωσίας, που ως κοντινός συγγενής της θέλει να αυξήσει την επιρροή στο Αιγαίο.
Έτσι, Βούλγαροι ιεραπόστολοι αλωνίζουν τα ελληνικά χωριά και πείθουν τους Έλληνες να αγωνιστούν μαζί τους για να διώξουν τους Τούρκους αφού η ελληνική κυβέρνηση, ηττημένη και ταπεινωμένη από τις περιπέτειες του 1897, ήταν πλήρως αποδυναμωμένη πολιτικά, διπλωματικά και στρατιωτικά για να αναλάβει πρωτοβουλίες στην περιοχή.
Ο στόχος ήταν προφανής:
αφού δεν μπορούσαν να τα βάλουν με δύο αντιπάλους ταυτόχρονα, πρώτα επιδιώκουν να πάρουν με το μέρος τους Έλληνες για να διώξουν τους Τούρκους κι έπειτα να διώξουν τους πρόσκαιρους συμμάχους τους. Αλλά η Οθωμανική Πύλη κατάλαβε νωρίς το σχέδιο και ενεργεί πολύ γρήγορα με εξαιρετική πονηριά. Η Εξαρχία ήταν κάτω από την καθοδήγηση του Φαναριού (που είχε αποκλειστικά διοικητικά προνόμια στην περιοχή, παραχωρημένης από την Πύλη το 1453) και λαμβάνει απροσδόκητα παραχώρηση από την Πύλη της εκκλησιαστικής αυτονομίας της! Η διάσπαση στο μέτωπο των Βούλγαρων δεν αργεί.
Πολλοί ορθόδοξοι Βούλγαροι θα παραμείνουν πιστοί στο Φανάρι βλέποντας το πολιτικό παιχνίδι που παίζουν οι Τούρκοι αλλά και το φιλοβασιλικό κομιτάτο. Σημειωτέον, εκείνη την εποχή ήταν δύο τα κομιτάτα της Βουλγαρίας, το φιλοβασιλικό και το αυτονομιστικό, το καθένα εργαζόταν με διαφορετικούς τρόπους για την επίτευξη του βουλγαρικού κράτους. Κι αρχίζει τότε το 1903 ο Μακεδονικός Αγώνας.
Τι ήταν ακριβώς αυτός ο Μακεδονικός Αγώνας;
Αφορούσε μόνο τους Έλληνες;
Κι όμως, δεν αφορούσε μόνο τους Έλληνες! Όπως είδαμε προηγουμένως, πολλοί Βούλγαροι δυσαρεστήθηκαν με την εξαγορά της Εξαρχίας από την Πύλη και όπως στην επανάσταση του 1821 Αρβανίτες πολέμησαν μαζί με τους Έλληνες, το 1903 βρέθηκαν Βούλγαροι να πολεμούν στο πλευρό των Ελλήνων! Και ποιος ήταν ο εχθρός σε αυτή την περίπτωση;
Όχι οι Τούρκοι, αλλά ο βουλγάρικος εθνικισμός της Εξαρχίας και του φιλοβασιλικού κομιτάτου! Έλληνες και Βούλγαροι εναντίον Βουλγάρων! Λανθασμένα λέγεται πως ο Παύλος Μελάς ήταν ο αρχηγός του Μακεδονικού Αγώνα, στην πραγματικότητα ο Ίωνας Δραγούμης ήταν ο άτυπος αρχηγός του Αγώνα -που σημειωτέον, πρωθυπουργός της Ελλάδας τότε ήταν ο άτολμος Κωλλέτης- που μαζί με τον Αργύρη Ζάχο, Θεόδωρο Μόδη, Θεόδ. Καπετανόπουλο, Δημ. Καλαποθάκη, Στέφανο Δραγούμη και ο Παύλος Μελάς ανάμεσά τους, χρηματοδότησαν τον Αγώνα ιδιωτικά, χωρίς καμία στήριξη από το διεφθαρμένο ελληνικό κράτος.
Εξάλλου, ο Ίωνας Δραγούμης ήταν σφόδρα αντίθετος στον καταστροφικό βυζαντινό μεγαλοϊδεατισμό του Κωλλέτη, η Μεγάλη Ιδέα γι αυτόν είχε ρίζες στην αρχαία Ελλάδα, όχι στο Βυζάντιο.
Γι αυτόν ακριβώς τον ιδεαλισμό που δεν ταίριαζε με το σωβινισμό του Κωλλέτη, ο Δραγούμης δολοφονήθηκε το 1920. Ο Αγώνας εκφυλίζεται μέχρι το 1908 όταν ο Σουλτάνος είδε και αποείδε τα προβλήματα της περιοχής και παραχωρεί ένα βραχύβιο Σύνταγμα στους Τούρκους και τους υπόδουλους λαούς που κατοχυρώνει νομικά την ύπαρξή τους. Σίγουρα όμως, το θετικό σημείο σε όλη αυτή την ιστορία είναι πως οι Σύμμαχοι πείστηκαν πως στη Μακεδονία υπάρχει όντως ισχυρότατο ελληνικό στοιχείο πράγμα που οδήγησε στο 1913 με τη λήξη του νικηφόρου Βʼ Βαλκανικού Πολέμου, όπου Έλληνες και Σέρβοι πολέμησαν εναντίον συνολικά των Βουλγάρων, στην αναγνώριση της Μακεδονίας, με τον Ελευθέριο Βενιζέλο τότε στην πρωθυπουργία.
Τι γίνεται στην Μακεδονία μετά το 1913;
Τα πράγματα περιπλέκουν πολύ επικίνδυνα. Στη Βουλγαρία, ο Σαντάσκι του αυτονομιστικού κομιτάτου που ενεργούσε με ανταρτοπόλεμο σκοτώνοντας εξίσου Έλληνες και Σλάβους, δολοφονείται από τον Αλεξαντρώφ του φιλοβασιλικού κομιτάτου το οποίο παίρνει επίσημη στήριξη από το βασιλιά το 1919 για τη δημιουργία μιας αυτόνομης Μακεδονίας από Βουλγάρους! Το 1921 ιδρύεται τρίτο κομιτάτο, η Φεντεραλιστική Μακεδονική Οργάνωση του Γιουκούρωφ με καθαρά κομμουνιστικές αρχές όπου το ζήτημα της Μακεδονίας αντιμετωπίζεται από τη σκοπιά ίδρυσης αυτόνομου κράτους που θα υπάγεται άμεσα σε Ομοσπονδία Σοσιαλιστικών Σοβιετικών Δημοκρατιών. Τότε αρχίζει ένας εμφύλιος βουλγάρικος πόλεμος από τον οποίο βγαίνει νικητής ο Αλεξαντρώφ ο οποίος, τι ειρωνεία, το 1924 προσχωρεί στην Γʼ Διεθνή! Και γίνεται χαμός και με τους Έλληνες κομμουνιστές που μπερδεύτηκαν από τις πολιτικές ίντριγκες.
Ο Αλεξαντρώφ την κοπανάει τελικά από την Γʼ Διεθνή, αλλά αργότερα δολοφονείται από τον συνεργάτη του τον Προτογέρωφ ο οποίος με τη σειρά του δολοφονείται κι αυτός από τους εθνικιστές. Το 1935 ο βασιλιάς Μπόρις κηρύσσει δικτατορία για να χαλιναγωγήσει τον βουλγάρικο εμφύλιο και το 1945 η αναταραχή παίρνει οριστικά τέλος με την εγκαθίδρυση των κομμουνιστών στη Βουλγαρία που αντιμετωπίζουν πλέον το ζήτημα της Μακεδονίας σε πολιτική λύση με υπαγωγή στην Ομοσπονδία ΣΣΔ. Στη Σερβία, η πολιτικοστρατιωτική κατάσταση είναι εξαιρετικά ανασφαλής. Το 1913, η Αυστροουγγαρία προσαρτά πραξικοπηματικά τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη ενώ είχε ήδη και την Κροατία και οι Σέρβοι δεν είναι διατεθειμένοι να χάσουν και τα βόρεια εδάφη της Μακεδονίας.
Είχαν και τους Κροάτες δίπλα που κάτω από τη στενή επίβλεψη των Αψβούργων, έσφιγγαν την εδαφική μέγγενη και το 1914, η δολοφονία του διαδόχου του αυστροουγγρικού θρόνου στο Σεράγεβο ξεκινά τον Αʼ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κάτω από όλες αυτές τις πιέσεις, το ζήτημα της Βόρειας Μακεδονίας θα γίνει από τότε αναπόσπαστο μέρος του νεοσύστατου κράτους της Γιουγκοσλαβίας το 1918. Και τα πράγματα από την πλευρά των ελληνικών κυβερνήσεων θα παραμείνουν στάσιμα από διπλωματικό καιροσκοπισμό μέχρι την ταραχώδη εμφάνιση του στρατηγού Γιόσιπ Μπροζ Τίτο.
Ποιος είναι ο βαθμός συμμετοχής του Τίτο στην υπόθεση της Μακεδονίας;
Πρέπει να θυμηθούμε εδώ το περίφημο χαρτάκι στη Συμφωνία της Γιάλτας με τη λήξη του Βʼ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου η Ευρώπη μοιράστηκε τίς ζώνες επιρροής ανάμεσα στη Δύση και την ΕΣΣΔ εκφρασμένες σε ποσοστιαίες μονάδες. Η επιρροή της Δύσης και της ΕΣΣΔ στην Ελλάδα εκφράστηκε με την αναλογία 90% – 10% αντίστοιχα. Για την Γιουγκοσλαβία του Γιόσιπ Μπροζ Τίτο ήταν 50%-50%. Κι αυτό είναι το κλειδί για την κατανόηση της πολιτικής του Τίτο στα Βαλκάνια. Το 1935, το ελληνικό ΚΚΕ αποφάσισε να εγκαταλείψει την πολιτική της ενιαίας κι αδιαίρετης Μακεδονίας που υποστήριζε πριν και να προβάλλει την ισοτιμία των μειονοτήτων που ζούσαν στην Ελλάδα.
Η κομμουνιστική Διεθνής διαφώνησε έντονα με τους Έλληνες και παρόλο που είχε αποδείξεις για το έντονο ελληνικό στοιχείο στην Μακεδονία, το βαλκανικό γραφείο της Διεθνούς στην Γιουγκοσλαβία προτίμησε να ακολουθήσει την πεπατημένη:
χρειάζεται ανεξάρτητη Μακεδονία.
Ο Τίτο αργότερα έρχεται να επιδιώξει τη δημιουργία ομόσπονδου μακεδονικού κράτους, γιουγκοσλάβικου, βουλγάρικου κι ελληνικού αλλά με τη βοήθεια των αγγλοαμερικανών. Και ξεκίνησε μια προπαγάνδα στους Σλαβομακεδόνες της Ελλάδας υπέρ της αυτονόμησης πράγμα που έφερε εκνευρισμό στο ελληνικό ΚΚΕ, αλλά τα κοιμισμένα ανακλαστικά της ελληνικής κυβέρνησης, καθώς ήταν κατασταλμένα από τον Τσόρτσιλ που έβλεπε με καλό μάτι και προωθούσε έντονα τη συνεργασία του με τον Τίτο, θα παρέμεναν για αρκετό καιρό σε αυτή την κατάσταση.
Όταν το 1948 ξεσπάσει η διαμάχη Τίτο-Στάλιν, ο τότε γραμματέας του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης κατηγορεί δημοσίως τον Τίτο ότι κατά τις συγκρούσεις των αγγλο-υποκίνητων Δεκεμβριανών, συμφώνησε με τον Τσόρτσιλ να καταλάβει την ελληνική Μακεδονία. Το 1949, ο Τίτο κλείνει τα σύνορα με την Ελλάδα κι αποσκιρτά από το σοβιετικό μπλοκ. Μόνο από το 1954 τα πράγματα θα χαλαρώσουν με την επίσκεψη του Τίτο στην Ελλάδα με τον Παπάγο, και την επανέναρξη των σχέσεών του με την ΕΣΣΔ μετά το θάνατο του Στάλιν. Θα συναντηθεί και με τον Καραμανλή στη Ρόδο το 1959 και το 1975 στο Βελιγράδι και με τον Ανδρέα Παπανδρέου το 1978. Η Μακεδονία σε όλες τις περιπτώσεις αυτές, θα παραμείνει νεκρό γράμμα, μια σιωπηρή αποδοχή μεταξύ των δύο χωρών πως το πρόβλημα δεν έχει λυθεί. Και δεν θα λυνόταν ποτέ μεταξύ τους χωρίς την άδεια και τη συμμετοχή των ξένων δυνάμεων όσο και να επεδίωκαν πλέον το αντίθετο, μια ρεαλιστική ειρηνική διευθέτηση.
Ποια είναι η σημερινή πολιτική πραγματικότητα στο ζήτημα των Σκοπίων;
Είναι αδύνατον να πείσει κανείς μια χώρα πως δεν της αξίζει το όνομα που «καπηλεύεται» εδώ και αιώνες χάρη στις εξωφρενικές πολιτικές των αυτοκρατοριών και των ξένων δυνάμεων. Οι Σκοπιανοί έχουν μάθει πως η χώρα τους λέγεται Μακεδονία, όχι από το 1991, ούτε από το 1945 αλλά από παιδιόθεν. Και δεν αλλάζουν οι ονομασίες από τη μια μέρα στην άλλη με διατάγματα και συντάγματα. Ισως η σημερινή αναγνώριση των Σκοπίων ως Μακεδονία αποτελεί ένα πολιτικό αντάλλαγμα για την αποστολή στρατευμάτων τους στο Ιράκ αλλά είναι επιπόλαιο να το αποδώσουμε σε αυτό μόνο καθώς λειτουργεί βραχυπρόθεσμα όσο και αποτελεί ένα πολύ μικρό τμήμα αυτής της πολιτικής.
Οι αγγλοαμερικάνοι ακολουθούν μια προσέγγιση βήμα-βήμα κάθε φορά για να προεκτείνουν τα γεωπολιτικά τους σχέδια. Το πρόβλημα δεν είναι μόνο τα Σκόπια.
Η Αλβανία προωθεί την ιδέα της Μεγάλης Αλβανίας με τα μισά εδάφη των Σκοπίων και η Βουλγαρία από την αντίθετη πλευρά με τα άλλα μισά εδάφη των Σκοπίων. Οπότε, η αναγνώριση αυτή εξυπηρετεί ένα βασικό στόχο:
τη διασφάλιση αυτής της περιοχής από τις αμφίπλευρες χώρες άρα και την αποφυγή συγκρούσεων.
Ο βομβαρδισμός της Σερβίας πραγματοποιήθηκε ακριβώς για να περισταλεί η μοναδική στη μεταγιουγκοσλαβική εποχή ενεργή επεκτατική πολιτική του Μιλόσεβιτς που θα ξεκινούσε ενδεχομένως ένα νέο Βαλκανικό πόλεμο και να σταθεροποιηθούν οι Κροάτες και το Μαυροβούνιο που το εποφθαλμιά επίσης η Αλβανία. Γι` αυτό εξάλλου, το διάστημα της Πρωθυπουργίας Μητσοτάκη (1990), είχε έλθει σε συζητήσεις μαζί του, για παράλληλη εισβολή από Βορρά και Νότο στα Σκόπια, με απώτερο ίσως σκοπό την δημιουργία ενός νέου βαλκανικού πολέμου. Από την άλλη, η Ελλάδα ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν μπορεί και δεν δικαιούται λόγω ακριβώς αυτού του ευρωπαϊκού συνασπισμού, να αξιώσει νέα πολιτικά δεδομένα και να δικαιωθεί.
Εκ των πραγμάτων, παρακολουθεί απʼ έξω τις εξελίξεις χωρίς να μπορεί να τις εκμεταλλευτεί προς το συμφέρον της. Το ότι η εκάστοτε «ελληνική κυβέρνηση κοιμάται» αποτελεί ακριβώς έναν περιορισμό που υπαγορεύεται από το διεθνές πολιτικό πλαίσιο της ισορροπίας των δυνάμεων. Το μέλλον θα δείξει τι νέες συνταγές μαγειρεύονται στις κουζίνες των μεγάλων δυνάμεων.
