ΔΥΟ ΑΙΩΝΕΣ ΓΕΜΑΤΟΙ ΕΝΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ
Ο Αλέξης Τσίπρας είναι ο 96ος στη σειρά πολίτης που αναδεικνύεται πρωθυπουργός από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους.
Εξι από τα ιστορικά πρόσωπα που σφράγισαν το πρωθυπουργικό αξίωμα σε διαφορετικές εποχές. Ο κυβερνήτης Ι. Καποδίστριας, ο Χ. Τρικούπης με 11χρονη παρουσία, ο Ελ. Βενιζέλος με 13χρονη θητεία, ο Κ. Καραμανλής με έξι θητείες, ο Α. Παπανδρέου επί 10 χρόνια στην πρωθυπουργία και ο Κ. Σημίτης με τη μεγαλύτερη συνεχή παρουσία στην πρωθυπουργία.
Τόσα είναι τα φυσικά πρόσωπα που ανέλαβαν πρωθυπουργικά καθήκοντα, μία ή περισσότερες φορές, για μικρότερο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, από το 1828 μέχρι σήμερα. Πρώτος στον κατάλογο βρίσκεται ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας.
Η αρίθμηση, βεβαίως, ποικίλλει αναλόγως με τη χρονολόγηση του συγκροτημένου νεοελληνικού κράτους. Αν, δηλαδή, τοποθετείται τότε ή το 1833, με την εγκαθίδρυση της μοναρχίας του Οθωνα. Είτε ακόμη κι αν η μέτρηση αρχίζει το 1844, με τη διεξαγωγή των πρώτων νεοελληνικών εκλογών τα οθωνικά χρόνια.
Στο Σύνταγμα του 1927
Ας σημειωθεί ότι ο όρος πρωθυπουργός, αν κι έχει επικρατήσει από τον 19ο αιώνα και χρησιμοποιείται ως συνώνυμο της ιδιότητας «Πρόεδρος του Υπουργικού Συμβουλίου», μόνο τον 20ό αιώνα καθιερώνεται στη θεσμική ορολογία.
Ο νεότερος πρωθυπουργός που αναδείχτηκε από εκλογές και πήρε ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή. Δεύτερος μετά τον Αλ. Τσίπρα κατατάσσεται ο Κώστας Καραμανλής.
Εμφανίζεται για πρώτη φορά στο Σύνταγμα του 1927. Εκεί αναφέρεται (άρθρο 87) ότι «την Κυβέρνησιν αποτελεί το Υπουργικόν Συμβούλιον συγκείμενον από τους υπουργούς υπό την προεδρία του Πρωθυπουργού...». Από τότε στα νομοθετικά κείμενα ο όρος εναλλάσσεται με εκείνον του «Προέδρου του Υπουργικού Συμβουλίου», μέχρι να επικρατήσει τελικά (η διάταξη του 1927 θα επαναληφθεί και στο Σύνταγμα του 1952).
Φυσικά, όλοι οι πολιτικοί (και μη), που έγιναν πρωθυπουργοί, δεν ανέλαβαν ελέω κάλπης. Οι εκλογικές αναμετρήσεις στη διαδρομή του νεοελληνικού κοινοβουλευτισμού ήταν μόλις 65, αρχής γενομένης από το 1844. Οχι σπανίως, μάλιστα, πρωθυπουργοί δεν αναδεικνύονταν οι νικητές των εκλογών.
Επιπλέον, στον κατάλογο των 96 περιλαμβάνονται πρωθυπουργοί εντός εισαγωγικών, όπως δικτατοριών και γενικώς των ανώμαλων περιόδων. Αλλά ακόμη υπηρεσιακοί και μεταβατικοί.
Ετσι, ο αριθμός των φυσικών προσώπων, που ανέλαβαν πρωθυπουργοί σε 176 έως τώρα νεοελληνικές κυβερνήσεις, παίρνοντας την εντολή από τις κάλπες, είναι πολύ μικρότερος του 96. Ειδικά, από την απελευθέρωση της χώρας (1944) μέχρι σήμερα έχουν ορκιστεί 66 πρωθυπουργοί.
Το πρωθυπουργικό γραφείο στο Μέγαρο Μαξίμου. Στην καρέκλα έχουν καθίσει όλοι οι μεταπολιτευτικοί πρωθυπουργοί από τον Α. Παπανδρέου έως σήμερα.
Στην πρωθυπουργική καρέκλα κάθισαν 38 διαφορετικά πρόσωπα. Αν αφαιρεθούν, όμως, οι υπηρεσιακοί (μέχρι το 1967), μεταβατικοί (1944-1946, 1947-1951, 1965-1967) και χουντικοί (1967-1974) ο αριθμός των φυσικών προσώπων, που έγιναν μεταπολεμικά πρωθυπουργοί, περιορίζεται δραστικά.
Από τις 23 γενικές βουλευτικές εκλογές (1946-2015) προήλθαν 15 διαφορετικοί πρωθυπουργοί. Στον αριθμό αυτό συνυπολογίζεται οι δύο περιορισμένης διάρκειας θητείες του 1946- 1947 (Κ. Τσαλδάρης), του 1989 (Τζ. Τζαννετάκης με την κυβέρνηση ΝΔ ? ΣΥΝ και Ξ. Ζολώτας με την Οικουμενική) και 2011-12 (Παπαδήμος και Πικραμμένος).
Αν, λοιπόν, αφαιρεθούν και τα πρόσωπα αυτά οι πραγματικοί, θα λέγαμε απλοϊκά, μετεμφυλιακοί πρωθυπουργοί φτάνουν στους 11 (Νικόλαος Πλαστήρας, Αλέξανδρος Παπάγος, Κωνσταντίνος Καραμανλής, Γεώργιος Παπανδρέου, Ανδρέας Παπανδρέου, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Κώστας Σημίτης, Κώστας Καραμανλής, Γεώργιος Παπανδρέου, Αντώνης Σαμαράς, Αλέξης Τσίπρας).
Οι κορυφαίοι
Αυτός είναι ο πλήρης κατάλογος των μεταπολεμικών πρωθυπουργών, που προκύψανε άμεσα μετά από διεξαγωγή εκλογών. Ουσιαστικά, όμως, θα πρέπει να προστεθούν οι θητείες του Θεμιστοκλή Σοφούλη (διαδέχτηκε τον Κ. Τσαλδάρη το 1947-49) και του Γεωργίου Ράλλη (διάδοχος του Κ. Καραμανλή το 1980-1981).
Από το σύνολο των Νεοελλήνων πρωθυπουργών έως τώρα πέντε έχουν συμπληρώσει και ξεπεράσει την οκταετία. Κατά σειρά μακροβιότερης θητείας αυτοί είναι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής (πάνω από 13 χρόνια), ο Ελευθέριος Βενιζέλος (περίπου 12,5 χρόνια), ο Χαρίλαος Τρικούπης (πλησίασε τα 11 χρόνια), ο Ανδρέας Παπανδρέου (10 χρόνια) και ο Κώστας Σημίτης (ξεπέρασε τα 8 χρόνια).
Λιγότερο από οχτώ χρόνια άσκησαν πρωθυπουργικά καθήκοντα ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος και ο Γεώργιος Θεοτόκης (περίπου 7,5 χρόνια), ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης, ο Ιωάννης Κωλέττης και ο Δημήτριος Βούλγαρης.
Συνεχόμενες θητείες μεταδικτατορικά, εκτός από τους Κωνσταντίνο και Κώστα Καραμανλή (αντιστοίχως 1974, 1977 και 2004, 2007), έχουν τόσο ο Ανδρέας Παπανδρέου (1981, 1985) όσο και ο Κώστας Σημίτης (1996, 2000). Ο τελευταίος μάλιστα έχει στο ενεργητικό τρεις συνεχείς θητείες, αν συνυπολογιστεί και η προ του 1996 πρωθυπουργία του.
ΤΟ... ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΟΚΡΑΤΙΑΣ
Ρήξη με τον «δυναστισμό» και τα τζάκια
Η εκλογή του Αλέξη Τσίπρα, εκτός των άλλων, σπάει και την παράδοση των πρωθυπουργών από... τζάκια. Πρόκειται μάλλον για την πιο ουσιαστική πρωτιά του νέου πρωθυπουργού, μετά από το μείζον ιστορικό γεγονός ότι σχηματίζεται για πρώτη φορά κυβέρνηση στη χώρα με κορμό την Αριστερά. Οι τρεις τελευταίοι, που αναδείχτηκαν από κάλπες (Κ. Καραμανλής, Γ. Παπανδρέου, Α. Σαμαράς), ανήκουν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στην κατηγορία αυτή. Αλλά και οι προηγούμενοι μεταπολιτευτικοί πρόεδροι της κυβέρνησης (Κωνσταντίνος Καραμανλής, Γεώργιος Ράλλης, Ανδ. Παπανδρέου) μέσω διαφορετικών διαδρομών ανήκαν στην ελίτ της εξουσίας.
Περίπου 40% από όσους αναδείχτηκαν σε όλες τις νεοελληνικές περιόδους στο αξίωμα συνδέονταν συγγενικά με κάποιον «πρώην». Την πιο χαρακτηριστική περίπτωση συνιστά, βεβαίως, ο Γιώργος Παπανδρέου. Ο σημερινός αρχηγός του Κινήματος, ήταν ο έβδομος γιος πρωθυπουργού στη νεοελληνική Ιστορία, που αναδείχτηκε ο ίδιος πρωθυπουργός. Mάλλον πρόκειται για παγκόσμια πρωτιά στην ιστορία των σύγχρονων κρατών, με κάθε είδους αντιπροσωπευτικό σύστημα. Pεκόρ πρέπει να συνιστά και το γεγονός ότι ήταν ο δεύτερος στην ίδια κατηγορία που είχε επιπλέον και παππού πρωθυπουργό.
Οπωσδήποτε, όμως, είναι χωρίς προηγούμενο η πολιορκία και η εκπόρθηση από στενούς συγγενείς πρώην ηγετών και ηγετικών παραγόντων της χώρας του πρωθυπουργικού γραφείου τα τελευταία τριάντα χρόνια.
Tο φαινόμενο προσφέρεται για πολλαπλές αναλύσεις. Aν συνδυαστεί και με το γεγονός ότι στα ελληνικά κοινοβουλευτικά χρονικά και άλλοι, ακόμη περισσότεροι, συγγενείς, εξ αίματος ή εξ αγχιστείας, πρωθυπουργών έχουν, επίσης, γίνει πρωθυπουργοί, αποκτά ευρύτερες διαστάσεις.
Aν, ακόμη, ιδωθεί το ίδιο φαινόμενο με φόντο τον νεοελληνικό πολιτικό ορίζοντα διαφορετικών εποχών, όπου συνήθως παρατηρείται συνωστισμός απογόνων υπουργών και βουλευτών σε υπουργικά γραφεία και στα έδρανα της Bουλής, αρχίζει ο προβληματισμός για την ποιότητα του αντιπροσωπευτικού συστήματος.
Μια προσέγγιση
O καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου και ευρωβουλευτής με το ΣΥΡΙΖΑ σήμερα K. Xρυσόγονος σε μια προσέγγιση του φαινομένου (« H Iδιωτική δημοκρατία, από τις πολιτικές δυναστείες στην κλεπτοκρατία») συμπεραίνει: «Πολιτικές ''δυναστείες'' υπήρχαν στην Eλλάδα από τον 19ο αιώνα και εξακολουθούν να υφίστανται και σήμερα σε όλα τα επίπεδα. Ετσι από τους 93 πρωθυπουργούς που θήτευσαν από το 1828 έως το 2007 (συνυπολογίζοντας και τις κυβερνήσεις δωσιλόγων κατά τη διάρκεια της Kατοχής), τουλάχιστον 21, δηλαδή ποσοστό 22,5%, συνδέονταν μεταξύ τους με στενή συγγενική σχέση, σε ευθεία (πατέρας και γιος και σε μια περίπτωση και εγγονός) ή σε πλάγια γραμμή (θείος και ανιψιός ή εξάδελφοι)». Tο σχετικά μεγάλο ποσοστό, το οποίο τεκμηριώνει με την αναφορά ηγετικών τζακιών, δεν είναι πλήρες. Aπό μια πιο εξαντλητική έρευνα της οικογενειακής κατάστασης όλων των Νεοελλήνων πρωθυπουργών, κάποιου είδους συγγενικές σχέσεις με προηγούμενους αρχηγούς κυβερνήσεων προκύπτει ότι έχει πολύ μεγαλύτερος αριθμός (37 πρωθυπουργοί και ποσοστό που πλησιάζει το 40%)!
H «κληρονομική» διαδοχή σε αιρετά αξιώματα δεν είναι ασφαλώς αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο. Aλλά η συχνότητά της στα καθ΄ ημάς αποτελεί μια διεθνή πρωτοτυπία.
Δυστυχώς, δεν υπάρχουν έγκυρες αναλυτικές μελέτες με ερμηνείες του φαινομένου. Mε λίγες εξαιρέσεις οι σχετικές αναφορές εξαντλούνται σε μάλλον συγκυριακές-επιφανειακές αναλύσεις του τύπου «οικογενειοκρατία», «πολιτικά τζάκια», «δυναστείες» και τα συναφή.
Συνήθως γίνεται επίκληση της ισχύος, του πραγματικού ή μεταφορικού πλούτου, των πελατειακών σχέσεων και άλλων παρόμοιων μέσων, που διαθέτουν τα οικογενειακά πολιτικά δίκτυα. Aσφαλώς, τα περισσότερα απ' αυτά ή και όλα μαζί είναι υπαρκτά. Πλην, όμως, πρόκειται για πιο πολυδρομικές επικοινωνίες μεταξύ θεσμών και προσώπων, με τον πολιτικό πολισμό μας, το πολιτικό και κομματικό σύστημα, όπως εμφανίστηκε, εξελίχτηκε και λειτουργεί.
Eρωτήματα του τύπου γιατί η κληρονομική διαδοχή και οι δυναστείες εξακολουθούν όχι μόνο να επιβιώνουν, αλλά να ενισχύονται κατά καιρούς και να εγκρίνονται με τη λαϊκή ψήφο απαιτούν σύνθετες απαντήσεις.
Η απάντηση πάντως που δίνει ο Κ. Χρυσόγονος, ονομάζοντας το σύστημα αυτό «δυναστισμό», μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: «Το ελληνικό πολίτευμα είναι ένα παλίμψηστο. Κάτω από μια λεπτή συνταγματική επίστρωση κοινοβουλευτικής δημοκρατίας μετά βίας κρύβονται πραγματικές δομές φεουδαρχικού ή και απολυταρχικού χαρακτήρα...». Ενδιαφέρον θα είχε να δει κάποιος αν και πώς ρηγματώνεται αυτός ο δυναστισμός και από τη σύνθεση της νέας κυβέρνησης.
Ο Αλεξης Τσίπρας έγινε ο νεότερος πρωθυπουργός έπειτα από εκλογές
Ο 40χρονος Αλέξης Τσίπρας είναι ο νεότερος πρωθυπουργός ο οποίος αναδείχτηκε έπειτα από βουλευτικές εκλογές και την εφαρμογή της αρχής της δεδηλωμένης (τυπικά τοποθετείται το 1875).
Την περίοδο του πρώιμου κοινοβουλευτισμού και χωρίς να προέλθει αμέσως ύστερα από εκλογές υπήρξε ένας ακόμη μικρότερος στην ηλικία πρόεδρος Υπουργικού Συμβουλίου. Πρόκειται για τον Επαμεινώνδα Δεληγεώργη (1829-1879), που ξεκίνησε ως ριζοσπάστης για να καταλήξει συντηρητικός. Ο Μεσολογγίτης πολιτικός, εκπρόσωπος της Χρυσής Νεολαίας, που πρωτοστάτησε στην έξωση του Οθωνα και από τους επιφανείς πολιτικούς ηγέτες της εποχής του, κατέλαβε το αξίωμα σε ηλικία μόλις 36 χρόνων, εκτοπίζοντας παραδοσιακούς κοινοβουλευτικούς αρχηγούς, όπως ο Κουμουνδούρος και ο Βούλγαρης. Μάλιστα, αναδείχτηκε δύο φορές την ίδια χρονιά στη θέση αυτή λίγο μετά τις πρώτες βουλευτικές εκλογές με το Σύνταγμα του 1864. Την πρώτη για δώδεκα μέρες (20 Οκτωβρίου 1865?3 Νοεμβρίου 1865) και τη δεύτερη για τρεις περισσότερες (13-28 Νοεμβρίου 1865). Για την ιστορία ας σημειωθεί ότι το 1870, σε ηλικία 41 χρόνων, ξανακάθισε στην πρωθυπουργική καρέκλα (Ιούλιος-Δεκέμβριος 1870) ερήμην της Βουλής, που δεν είχε πλειοψηφία και η οποία δεν συνεδρίαζε. Ακολουθώντας το ηλικιακό κριτήριο, μετά το Δεληγεώργη και έως την εκλογή Τσίπρα ως νεότεροι πρωθυπουργοί καταγράφονται:
Ο Χαρίλαος Τρικούπης (1832-1896) ήταν 43 χρόνων, όταν ο βασιλιάς τουανέθεσε, κατά παράβαση της αρχής της δεδηλωμένης, να σχηματίσει την πρώτη του κυβέρνηση (Απρίλιος-Οκτώβριος 1875).
Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής (1907-1998) ήταν 48 χρόνων όταν πήρε από τον βασιλιά Παύλο, μετά τον θάνατο του Αλ. Παπάγου, την εντολή να σχηματίσει κυβέρνηση (Οκτώβριος 1955).
Ο Κώστας Καραμανλής (γέννηση 1956), όταν αναδεικνυόταν πρωθυπουργός μετά τις εκλογές του Μαρτίου 2004 διήνυε το 48ο έτος της ηλικίας του. Επομένως ο τελευταίος ήταν μέχρι τότε ο νεότερος πρωθυπουργός που αναδείχτηκε από τις κάλπες και όχι μέσα από άλλες διαδικασίες. Ο θείος και συνονόματός του, όταν έγινε πρωθυπουργός έπειτα από εκλογές (1956), ήταν κατά έναν χρόνο μεγαλύτερος.
ΤΑΚΗΣ ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΣ
"Εθνος"
