Σεπτέμβριος 2009, στην κατάμεστη αίθουσα της HELEXPO στη ΔΕΘ, ο Κώστας Καραμανλής έχει μόλις μιλήσει για την κατάσταση της οικονομίας, για τα «δύο δύσκολα χρόνια που ακολουθούν» και το πάγωμα μισθών, συντάξεων, προσλήψεων και επιδομάτων.
Στα τέλη του 2008 η κυβέρνηση Καραμανλή βρίσκεται σε δύσκολη θέση. Τα «Δεκεμβριανά» έχουν προκαλέσει τεράστια πολιτική ζημιά στον κορμό των ψηφοφόρων της Νέας Δημοκρατίας και η κυβέρνηση διαθέτει οριακή πλειοψηφία μιας και μόνης έδρας με τον πρώην συνδικαλιστή Γιάννη Μανώλη να παίζει καθοριστικό ρόλο. Οι «παροικούντες την Ιερουσαλήμ» έχουν αρχίσει να ψιθυρίζουν από τότε πως η Ελλάδα θα αντιμετώπιζε κρίση χρέους. Ο Γιώργος Αλογοσκούφης παραπονείτο συχνά σε κατ’ ιδίαν συνομιλίες του ότι είχε χαθεί ο έλεγχος στα νοσοκομεία και στις ΔΕΚΟ, καθώς κανείς δεν ήξερε πόσο ακριβώς κόστιζαν στο κράτος, ενώ όταν το μάθαιναν ήταν πολύ αργά. Στο Μαξίμου διεξάγονταν συχνά κουβέντες για τον ΟΣΕ, ο οποίος αναφερόταν ως χαρακτηριστικό παράδειγμα κολοσσιαίας σπατάλης. Οι σχετικές συζητήσεις κατέληγαν συνήθως στη διαπίστωση πως «η μόνη λύση είναι να κλείσει και να ξανανοίξει» και στην απόφαση πως «αυτά τα πράγματα δεν γίνονται», μία φράση που φαίνεται να χρησιμοποιείται ιδιαίτερα συχνά εκείνη την εποχή. Την ίδια περίοδο ο τότε πρωθυπουργός επιμένει ότι η δυναμική του χρέους δεν είναι ανησυχητική και δείχνει στους συνομιλητές του σχετικό γράφημα, όπου το χρέος αποκλιμακωνόταν ως ποσοστό του ΑΕΠ τα αμέσως επόμενα χρόνια. Κανείς δεν γνωρίζει αν η εκτίμηση οφειλόταν σε κακή ενημέρωση ή όχι. Αλλωστε, ο Κώστας Καραμανλής δεν διέθετε ανεξάρτητο οικονομικό σύμβουλο ή επιτελείο στο Μαξίμου.
Τα πρώτα μηνύματα έρχονται...
Τα Χριστούγεννα του 2008 αρχίζει να διαφαίνεται στον ορίζοντα το ενδιαφέρον των διεθνών αγορών για το ελληνικό χρέος. Σημαίνον πολιτικό πρόσωπο που έπαιξε κατόπιν ρόλο στις κυβερνήσεις του Γιώργου Παπανδρέου δέχεται τότε ένα τηλεφώνημα φημισμένου διεθνούς «κερδοσκόπου» από το Σεντ Μπαρτς της Καραϊβικής, όπου έκανε τις διακοπές του. Το ενδιαφέρον του εστιαζόταν στην πορεία του χρέους και το κατά πόσον τα ελλείμματα βρίσκονταν υπό έλεγχο.
Το πρώτο ημιεπίσημο ηχηρό μήνυμα όμως δεν αργεί και έρχεται από το Σίτι του Λονδίνου. Με την είσοδο του καινούργιου έτους, ο οίκος αξιολόγησης Standards & Poor υποβαθμίζει την πιστοληπτική ικανότητα της χώρας από ΑΑΑ σε –Α και η προσοχή των ήδη νευρικών από τη διεθνή κρίση αγορών στρέφεται τώρα για τα καλά στις χρόνιες αδυναμίες της χώρας. «Η Ελλάδα απέτυχε να φτιάξει τη στέγη, όταν ακόμη ο ήλιος έλαμπε» λέει χαρακτηριστικά ο αναλυτής της S&P Μάρκο Μίρσνικ.
Ο Κώστας Καραμανλής σε μία από τις τελευταίες του προσπάθειες να διατηρήσει τον έλεγχο της κατάστασης κάνει ανασχηματισμό. Στο τιμόνι της ελληνικής οικονομίας βρίσκεται τώρα ο Γιάννης Παπαθανασίου. Την πρώτη μέρα που αναλαμβάνει ως υπουργός Οικονομικών, στις 7 Ιανουαρίου του 2009, δέχεται ένα τηλεφώνημα από τον Γιώργο Προβόπουλο. «Γιάννη, θέλω να μου αφιερώσεις μία ώρα σήμερα το απόγευμα οπωσδήποτε, για να σε ενημερώσω», ακούγεται από την άλλη πλευρά της γραμμής.
Ανησυχία και πιέσεις
Στη συνάντησή τους, λίγη ώρα αργότερα, ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος μιλάει στον νέο υπουργό για μυστικές διαβουλεύσεις Ευρωπαίων όπου εκφράζεται η ανησυχία για την Ελλάδα αλλά και για την πίεση που δέχεται στις συναντήσεις του διοικητικού συμβουλίου της ΕΚΤ σχετικά με τα οικονομικά στοιχεία της χώρας. Λίγες εβδομάδες πριν, στην κοινοβουλευτική συζήτηση για τον προϋπολογισμό, ο πρώην πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης έχει προειδοποιήσει ότι η δημοσιονομική διαχείριση των κυβερνήσεων της Ν.Δ. κινδυνεύει να οδηγήσει τη χώρα στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.
Λίγες μέρες αργότερα, στα δέκατα γενέθλια του ευρώ, Τρίτη και 13, κανείς δεν γιορτάζει πραγματικά. Ο Γ. Παπαθανασίου κάνει το πρώτο του ταξίδι στις Βρυξέλλες. Πίσω από τα χαμόγελα για τους φωτογράφους οι Ευρωπαίοι διατυπώνουν ξεκάθαρα τις ανησυχίες τους τόσο για τον δανεισμό της Ελλάδας όσο και για τις επερχόμενες λήξεις ομολόγων.
Ο δανεισμός της χώρας ανεβαίνει στα ύψη
O Γιάννης Παπαθανασίου έχει ένα ιδιαίτερο δύσκολο δανεισμό να διαχειριστεί, καθώς το 2009 ήταν μία ιδιαίτερα απαιτητική χρονιά με περίπου 12 δισ. παραπάνω λήξεις ομολόγων απ’ ό,τι συνήθως.
Ο Σπύρος Παπανικολάου ήταν τότε επικεφαλής του Οργανισμού Διαχείρισης Δημοσίου Χρέους και ένας από τους πλέον έμπειρους Ελληνες αξιωματούχους σε ζητήματα εκδόσεων ομολόγων. Ο κ. Παπανικολάου θυμάται ότι τα πρώτα ανησυχητικά σημάδια ήλθαν στις αρχές του 2009: «Η κρίση της Λίμαν δεν μας επηρέασε άμεσα γιατί είχαμε καλύψει τις δανειακές μας ανάγκες για το 2008 το πρώτο εξάμηνο του έτους. Οταν μπήκαμε στο 2009, όμως, άρχισαν να φαίνονται τα σημάδια. Δηλαδή άρχισαν τα νούμερα των spread να ανεβαίνουν στα ύψη. Για να σας δώσω ένα παράδειγμα, το 2008 το δεκαετές ομόλογο ήταν στα 55 points και μετά, όταν ξαναβγήκαμε το 2009, ήταν 301. Ηταν εμφανές μεν ότι η κρίση μας επηρέασε αλλά δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα πρόσβασης στις αγορές ή άντλησης κεφαλαίων».
Αλλά και ο κ. Παπαθανασίου θυμάται την αγωνία του για το θέμα του δανεισμού: «Σε κάθε έκδοση το προηγούμενο βράδυ δεν ήτανε καλός ο ύπνος. Διότι είχες πάντοτε ανησυχία σε ένα τέτοιο διεθνές περιβάλλον, εάν θα καταφέρεις να καλύψεις την έκδοση αυτή».
Ο Γ. Παπαθανασίου όμως βγαίνει στις αγορές να δανειστεί σαν να μην υπάρχει αύριο. Η εισηγητική έκθεση του προϋπολογισμού τοποθετεί τις ανάγκες χρηματοδότησης της κεντρικής κυβέρνησης για το 2009 στα 40,74 δισ. ευρώ. Ο Σπ. Παπανικολάου επισημαίνει ότι «ο συνολικός δανεισμός από 43,3 δισ. ευρώ το 2008 πήγε στα 66 δισ. το 2009. Σημειωτέον ότι ξεκίνησε με εκτίμηση για δανεισμό 42,2 δισ. στον προϋπολογισμό, ο στόχος αναθεωρήθηκε μετά στα 50,2 δισ. και καταλήξαμε στο 66,2 δισ.».
H στρατηγική επιθετικής άμυνας, προσωρινά τουλάχιστον, φαίνεται να έχει αποτέλεσμα: οι αποδόσεις του δεκαετούς ομολόγου πέφτουν κάτω από το 4,5% τον Σεπτέμβριο, από 6% στις αρχές του έτους.
Ο κ. Παπανικολάου όταν ερωτάται για ποιον λόγο αυξήθηκε τόσο ο δανεισμός απαντά: «Τα έξοδα του Δημοσίου πήγαν στα ύψη, αυξήθηκαν 40 - 45%. Οπότε κρίθηκε αναγκαίος ο πρόσθετος δανεισμός. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2009 ένα μεγάλο κομμάτι του δανεισμού ήταν έντοκα γραμμάτια. Μέχρι τότε δανειζόμασταν μόνο ένα δισ. σε έντοκα για να καλύψουμε τη ζήτηση από τις ελληνικές τράπεζες, οι οποίες τα πουλούσαν σε πελάτες τους. Το 2009 χρησιμοποιήθηκαν κανονικά σαν τρόπος δανεισμού και στο τέλος του χρόνου είχαμε 8 δισ. έντοκα γραμμάτια, τα οποία είχαν πλέον αλλάξει και τη συνήθεια δανεισμού και επηρέασαν την διάρκεια του χρέους».
Με δυσκολία η απόφαση για μέτρα
Από τον Ιανουάριο ο πρωθυπουργός έχει δημιουργήσει ένα άτυπο διευθυντήριο εντός της κυβέρνησης για τη διαχείριση της οικονομικής πολιτικής, στο οποίο συμμετέχουν ο υπουργός Οικονομίας Γιάννης Παπαθανασίου και οι υπουργοί ΠΕΧΩΔΕ Γιώργος Σουφλιάς και Ανάπτυξης Κωστής Χατζηδάκης. Στις συναντήσεις αυτές, που λαμβάνουν χώρα σε εβδομαδιαία βάση στο Μέγαρο Μαξίμου, ο κ. Παπαθανασίου πηγαίνει εξοπλισμένος με σειρά μέτρων για την εξυγίανση των δημοσίων οικονομικών. Τα μόνα που επιβιώνουν των συναντήσεων είναι τα πιο πολιτικά ανώδυνα – με άλλα λόγια, τα πιο οικονομικά αναποτελεσματικά.
Σε ορισμένες από τις συσκέψεις της ομάδας συμμετέχει και ο Γιώργος Προβόπουλος, ο οποίος έχει αναλάβει τη διοίκηση της Τράπεζας της Ελλάδος λίγους μήνες νωρίτερα, τον Ιούνιο του 2008. Ο Γ. Προβόπουλος επιμένει πως η λήψη άμεσων μέτρων δημοσιονομικού περιορισμού είναι απολύτως αναγκαία. Η συζήτηση, όμως, συνήθως καταλήγει με την επωδό «αυτά τα πράγματα δεν γίνονται, Γιώργο, έτσι όπως είμαστε».
Την ίδια αντίδραση αντιμετωπίζει και η τότε εκπρόσωπος της Ελλάδας στο ΔΝΤ, Μιράντα Ξαφά, στις συζητήσεις της με μέλη της κυβέρνησης στην προσπάθειά της να τα πείσει για αποφασιστικά μέτρα. «Δεν νομίζω ότι ήταν τότε σε φάση κανείς να ακούσει προσεκτικά εισηγήσεις για μέτρα μακράς πνοής, που είχαν να κάνουν είτε με το κλείσιμο ζημιογόνων ΔΕΚΟ είτε με το κλείσιμο άχρηστων κρατικών οργανισμών».
Η πρώτη φορά
Τα μέτρα που τελικά λαμβάνονται στις αρχές του 2009 είναι περικοπές 10% σε όλους τους κωδικούς πλην μισθών και συντάξεων, ενώ ένα μήνα αργότερα, στις 18 Μαρτίου, η κυβέρνηση προχωρά ένα βήμα παραπέρα ανακοινώνοντας πάγωμα μισθών άνω των 1.700 ευρώ σε Δημόσιο, ΟΤΑ, ΝΠΔΔ και πάγωμα συντάξεων άνω των 1.100 ευρώ. Συγχρόνως η κυβέρνηση επιβάλλει έκτακτη εισφορά σε άτομα με ετήσιο εισόδημα άνω των 60.000 ευρώ.
Ο κ. Παπαθανασίου υποστηρίζει ότι τα μέτρα εκείνη την περίοδο δεν μπορούσαν να είναι συνολικά «γιατί ήμασταν μέσα στην κρίση και η κρίση ήταν σαν μια χιονοστιβάδα, η οποία έπεφτε συνέχεια, κυλούσε συνέχεια προς τα κάτω και έπαιρνε όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις» γι’ αυτό και αναγκάστηκε στους εννέα μήνες που βρισκόταν στο γραφείο της οδού Νίκης να πάρει τρεις φορές μέτρα.
Η στάση της αντιπολίτευσης
Την περίοδο μετά τα πρώτα μέτρα, το ΠΑΣΟΚ βρίσκεται από την πλευρά του σε πρωτοφανή άρνηση να καταλάβει ή να δεχτεί την πραγματικότητα. Μόλις ένα βήμα πριν από τον γκρεμό, η αξιωματική αντιπολίτευση συνεχίζει να μιλά για παροχές και να κατηγορεί την κυβέρνηση για τα «σκληρά» της μέτρα, όπως τα αποκαλεί.
Ο τότε εκπρόσωπος Τύπου του ΠΑΣΟΚ Γιώργος Παπακωνσταντίνου προειδοποιεί τον ελληνικό λαό για μία «άγρια φοροεπιδρομή» που τον περιμένει ενώ η πολιτική εκπρόσωπος του ΠΑΣΟΚ σε θέματα οικονομίας Λούκα Κατσέλη δηλώνει στο πλευρό όλων των δημοσίων υπαλλήλων και συνταξιούχων που κινδυνεύουν με πάγωμα μισθών.
Στο λιμάνι...
Εκείνες τις μέρες είναι που ο πρόεδρος της αξιωματικής αντιπολίτευσης Γιώργος Παπανδρέου σε μια συμβολική κίνηση κατεβαίνει στο λιμάνι του Πειραιά με τους αγρότες της Κρήτης που ασκούν πίεση για παροχή επιδόματος. Εκεί, με μάτια που μισανοίγουν από τα δακρυγόνα που έχουν πέσει δίπλα του, δηλώνει ότι η στάση της κυβέρνησης απέναντι στους αγρότες είναι απαράδεκτη καθώς αρνείται να τους δώσει επίδομα.
Τότε είναι η εποχή που το ΠΑΣΟΚ διακήρυττε ότι θα επανακρατικοποιήσει τον ΟΤΕ και θα ακυρώσει τη συμφωνία με την Cosco για το λιμάνι του Πειραιά. Επέμενε ότι το Ελληνικό πρέπει να γίνει όλο πάρκο, ενώ στελέχη της εμφανίζονταν με το Ν. Φωτόπουλο της ΓΕΝΟΠ-ΔΕΗ σε καταλήψεις των γραφείων της εταιρείας για την αποτροπή της επένδυσης της γερμανικής εταιρείας ενέργειας RWE.
Και παροχές
«Παρά τις αντιδράσεις της αντιπολίτευσης έπρεπε να πάρουμε πιο αυστηρά μέτρα, νωρίτερα», λέει κοιτώντας πίσω ο Γ. Παπαθανασίου. Ομως εξαιτίας της επικείμενης προεκλογικής αναμέτρησης, της αδύναμης κυβέρνησης και την παραπάνω στάση της αξιωματικής αντιπολίτευσης καταφθάνουν και οι πρώτες παροχές.
Ο υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης Σωτήρης Χατζηγάκης ανακοινώνει τον Ιανουάριο του 2009, στήριξη στους αγρότες αξίας 500 εκατομμυρίων ευρώ, την οποία το ΠΑΣΟΚ χαρακτηρίζει «ψίχουλα», λέγοντας ότι αν ήταν στην κυβέρνηση, θα είχε δώσει τα διπλάσια.
Συνάντηση Καραμανλή – Παπανδρέου
Είναι Μάρτιος του 2009 και η κυβέρνηση ανακοινώνει ότι θα χρειαστεί ακόμη περισσότερα χρήματα για την εξυπηρέτηση του δημόσιου χρέους, που για πρώτη φορά ύστερα από τέσσερα χρόνια, προβλέπεται ότι θα σπάσει το όριο του 100% του ΑΕΠ, ενώ το έλλειμμα αυξάνεται σχεδόν σε μηνιαία βάση.
Στο ταξίδι του Κ. Καραμανλή στις Βρυξέλλες, τις πρώτες ημέρες του μήνα, οι συναντήσεις γίνονται σε κλίμα τεταμένο. Ο Χοακίν Αλμούνια βλέποντας αυτό το συνεχές αυξανόμενο έλλειμμα παρουσιάζει μία αυστηρότατη εισήγηση στο Eurogroup με προτάσεις για την άμεση δημοσιονομική προσαρμογή της Ελλάδας: «Μας έλεγαν ότι η κατάσταση δεν είναι και τόσο σοβαρή» λέει ο τότε Επίτροπος Οικονομικών.
Τέσσερις μόλις ημέρες μετά την επιστροφή από τις Βρυξέλλες και τις καθησυχαστικές δηλώσεις στον Χ. Αλμούνια, ο Κ. Καραμανλής ξέρει ότι η κατάσταση είναι ιδιαιτέρως σοβαρή και καλεί τα κόμματα στο Μέγαρο Μαξίμου. Θέλει να βρεθεί μία κοινή πολιτική στην οικονομία και ξέρει ότι χρειάζεται και τη στήριξη της αντιπολίτευσης για να πάρει μέτρα τη στιγμή που ίσως η κατάσταση της οικονομίας να είναι ακόμα αναστρέψιμη.
Ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου συνοδεύει τον Γ. Παπανδρέου και τον περιμένει στον προθάλαμο του πρωθυπουργικού γραφείου παρέα με τον Ευάγγελο Αντώναρο. Η συνάντηση Καραμανλή - Παπανδρέου διαρκεί μόλις μερικά λεπτά και καταλήγει σε ένα αναμενόμενο φιάσκο. Ο Γ. Παπανδρέου βγαίνει από το Μέγαρο Μαξίμου και ζητάει εκλογές.
«Η κυβέρνηση πέντε χρόνια απέρριπτε όλες τις δικές μας προτάσεις. Σήμερα αισθάνομαι ότι απλώς ζητά μια λευκή επιταγή για να συνεχίσει ατελέσφορες και αναξιόπιστες και αδιέξοδες πολιτικές. Ενώ χρειάζεται πραγματικά μια νέα κατεύθυνση η χώρα. Και αυτό σημαίνει και μια νέα κυβέρνηση» λέει στο κατώφλι του Μεγάρου Μαξίμου ο τότε αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης.
Για τον Γ. Παπακωνσταντίνου ήταν λάθος η τοποθέτηση της κυβέρνησης που δεν παραδέχτηκε το όλο αυξανόμενο έλλειμμα. «Εάν η κυβέρνηση τότε είχε βγει και είχε πει ότι το έλλειμμα είναι πολύ μεγαλύτερο και άρα πρέπει να πάρουμε μέτρα, εκεί θα ήταν πολύ πιο δύσκολο για εμάς το να αρνηθούμε κάποια μέτρα» λέει κοιτώντας πίσω.
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΕΛΛΙΣ, ΕΛΕΝΗ ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗ
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
"ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ"
