Τοποθεσία και υπαγωγή.Η Ιερά Μονή τού Αγίου Ιωάννου τού Θεολόγου είναι κτισμένη στους Δυτικούς πρόποδες τού Υμηττού. Υπάγεται Εκκλησιαστικά στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών και Διοικητικά στα όρια τού Δήμου Παπάγου – Χολαργού.
Το οικοδομικό συγκρότημα της Ιεράς Μονής κηρύχθηκε «προέχον βυζαντινό μνημείο» με το Β.Δ. της 19-4-1921 ( Φ.Ε.Κ. 68/Α/26-4-1921). Στις 10-10-1959 χαρακτηρίσθηκε διατηρητέο ιστορικό μνημείο (Φ.Ε.Κ. 384/Β/7-11-1959) ενώ το 1971 με το Β.Δ. 497 ονομάσθηκε Ιερά γυναικεία κοινοβιακή Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου – Παπάγου (Φ.Ε.Κ. 150/Α/26-7-1971) .
Ίδρυση και εξέλιξη.
Αγνωστοι παραμένουν οι ιδρυτές της Ιεράς Μονής καθώς και το έτος ίδρυσής της. Η παρουσία αρχιτεκτονικών στοιχείων, όπως κιονόκρανα , επιθήματα κλπ, σε δεύτερη χρήση ή και εντοιχισμένα στην τοιχοποιία και στην σκάλα πού οδηγεί στον νάρθηκα , επίσης εκείνων πού είναι τοποθετημένα εξωτερικά τού ανατολικού και τού νότιου τοίχου τού καθολικού και τού ανατολικού τοίχου της Τράπεζας οδηγεί σε συμπεράσματα ύπαρξης προγενέστερων κτισμάτων και χρήσης των δομικών στοιχείων για την ανέγερση τής Ιεράς Μονής.
Κατά τον Καθηγητή Φιλοσοφίας τού Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Ι. Θεοδωρακόπουλο προϋπήρχε στην θέση αυτήν αρχαίος Ναός της Αρτέμιδος και αργότερα παλαιοχριστιανικός ναός της Παναγίας.
Ο κυρίως Ναός χρονολογείται στον 11ο – 12ο αιώνα , ο νάρθηκας τέλος 13ου αρχές 14ου, η Τράπεζα και το οψοφυλάκιο τον 16ο αιώνα.
Το καθολικό ευρίσκεται στο κέντρο περίπου της μοναστηριακής αυλής και ανήκει στον τύπο τού σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο Αθηναϊκού τύπου. Σύμφωνα με τα αρχιτεκτονικά και μορφολογικά του στοιχεία μπορεί να χρονολογηθεί στον 12ο αιώνα. ( Αικ. Παντελίδου εφημερίδα Καθημερινή , ένθετο επτά ημέρες , σελ. 20 Δεκέμβριος 1995 ). Ο οχυρωματικός πύργος , ευρίσκεται στην βορειοδυτική γωνία τού περιβόλου, χρησίμευε σαν παρατηρητήριο για την οχύρωση των μοναχών και είναι κυλινδρικό κτίσμα ύψους περίπου 12 μέτρων.
Υπάρχουν πολλές ιδιαίτερες αναφορές στην Ιερά Μονή, όπως αυτή του Ακαδημαϊκού και καθηγητή του Πολυτεχνείου Αναστασίου Ορλάνδου στην έκδοσή του έτους 1933 σελίδες 168 – 169 ( Μεσαιωνικά Μνημεία της πεδιάδος των Αθηνών και των κλιτύων Υμηττού – Πεντελικού – Πάρνηθος και Αιγάλεω ).Στην αναφορά του αυτή χρονολογεί τον κυρίως Ναό στον 13ο-14ο αιώνα , τον νάρθηκα στον 15οαιώνα ενώ την Τράπεζα και εστία στον 16ο-17ο αιώνα.
Ιδιαίτερης αξίας είναι η παρουσίαση του Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών με αντίστοιχες αναφορές όπου καταγράφονται απόψεις όπως του K. Krautheimer πού χρονολογεί το καθολικό στο 1120 , του Μ. Χατζηδάκη στον 12ο αιώνα , του Γ. Σωτηρίου στον 16ο-17οαιώνα , του Α. Ορλάνδου στον 13ο-14ο αιώνα και του Χ. Μπούρα στον 16ο-17ο αιώνα.
- Συσχέτιση, ιστορία και παραδόσεις.
Η παράδοση λέει ότι όταν σπούδαζε ο Μέγας Βασίλειος στην Αθήνα μελετούσε εδώ.
Το αρχαιότερο έγγραφο πού σώζεται και αφορά στην προσφορά τού φόρου από τον ηγούμενο της Ιεράς Μονής ( Πετράκης ) είναι τού έτους 1702. Σε έγγραφο του έτους 1722 αναφέρεται η πώληση της περιοχής της Ιεράς Μονής στην Ιερά Μονή Πετράκη . Στην συνέχεια η Ιερά Μονή σταμάτησε να λειτουργεί για αρκετά χρόνια.
Από στοιχεία απογραφής του έτους 1896 προκύπτει ότι ήταν μετόχι της Ιεράς Μονής Πεντέλης . Το έτος 1920 διέθετε 2 κελιά, ένα για τον πατέρα Συμεών και ένα για δύο γερόντισσες. Το έτος 1925 αναφέρονται ως εγκαταλελειμμένα. Το ίδιο έτος αυτόπτες μάρτυρες αφηγούνται ένα θαύμα. Την 25ηΣεπτεμβρίου και περί ώρα 11:30 – 12:00 νυχτερινή εμφανίσθηκε ο Τίμιος Σταυρός στον ουρανό , φωτεινός και λευκός , σκεπάζοντας όλη την Ιερά Μονή.
Την 10η Φεβρουαρίου του έτους 1942 ( εορτή του Αγίου Χαραλάμπους ) , η γερόντισσα Μαρτίνου Μαγδαληνή επαναλειτούργησε την Ιερά Μονή σαν γυναικείο Ησυχαστήριο για να επισημοποιηθεί σαν Ιερά γυναικεία κοινοβιακή Μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου – Παπάγου αργότερα το έτος 1971.
Σε απόσταση περίπου 500 μέτρων από την Ιερά Μονή ευρίσκεται παλαιό κοιμητήριο της ιεράς Μονής , όπου και το παρεκκλήσιο της Παναγίας Ελεούσης. Κτίσμα επίσης μεταβυζαντινό , στην αυλή του οποίου ευρίσκεται μικρός ελαιώνας.
Το έτος 1952 η γερόντισσα Μαγδαληνή προσκάλεσε τον αγιορείτη γέροντα και πνευματικό π. Δωρόθεο Τσιριώνη σαν εξομολόγο της αδελφότητας και λειτουργό της Ιεράς Μονής , ο οποίος εκοιμήθη το έτος 1966 στην Ιερά Μονή.
Πρόσφατα έγιναν σημαντικά έργα όπως:
Αγιογράφηση του Ναού.
Ανέγερση και αγιογράφηση μικρού Ναού προς τιμήν του Αγίου Νεκταρίου.
Ξεκίνησε η κατασκευή μικρού Ναού σε ανάμνηση του θαύματος του έτους 1925 , προς τιμήν του Τιμίου Σταυρού.
Αρκετά έργα πού αποσκοπούν στην διευκόλυνση πρόσβασης.
Αντισεισμική ενίσχυση του φορέα του Ιερού Ναού.
- Οι πιστοί.
Ο πανέμορφος κήπος , η πεντακάθαρη αυλή και η απλότητα του χώρου με την κατανυκτική ψαλμωδία των μοναχών και φίλων της Μονής δημιουργούν συνθήκες ψυχικής ανάτασης σε κάθε λειτουργία.
Νέοι άνθρωποι έρχονται σταθερά πλέον για τον εκκλησιασμό τους , ενώ οι παλαιοί φθάνουν τις Κυριακές ακόμη και περπατώντας από τα κοντινά σπίτια .
Η ευγένεια , ο σεβασμός και η καλοσύνη ξεχειλίζουν κάθε φορά από τα στόματα όλων πού σιγά-σιγά γνωρίζονται μεταξύ τους.
Η κοινωνία των γύρω περιοχών δείχνει την αγάπη της στο καλό , το όμορφο και το ευλαβικό στηρίζοντας την σταθερή πλέον αξία πού την βλέπει να μεγαλώνει κάθε ημέρα πού περνά.
